کلاهبرداری پانزی روش نه چندان جدید کلاهبرداری در ایران که این روزها دوباره شدت گرفته است.
معامله
دستگیری کلاهبردار مجازی/ درج آگهی جعلی کلاهبرداری در سایت دیوار
سخنگوی ناجا از دستگیری کلاهبرداری که از طریق سایت دیوار طعمههای خود را به دام میانداخت، خبر داد.
سردار سعید منتظرالمهدی سخنگوی ناجا در خصوص دستگیری کلاهبردار مجازی که از طریق آگهی در سایت «دیوار» اقدام به کلاهبرداری می کرد، اظهار داشت: در اوایل سال جاری چندین نفر از شهروندان تهرانی با مراجعه به پلیس آگاهی تهران اعلام کردند که پس از درج آگهی فروش کالاهایشان در سایت های مجازی، فردی با آنها تماس گرفته و با معرفی خود به عنوان کارمند یکی از بانک های معتبر برای خرید کالا مذاکره کرده است.
سخنگوی ناجا ادامه داد: این فرد پس از توافق با فروشنده به بهانه اینکه نمی تواند حضوری بیاید از صاحب کالا درخواست می کند آن را با پیک یا آژانس بفرستد و شماره راننده را نیز برای اطمینان فروشنده و همچنین هماهنگی های لازم، می گیرد.
وی ادامه داد: این فرد در میانه های راه پس از چند بار تغییر آدرس به بهانه های مختلف، پیک را به منطقه موردنظر خود کشانده و از او می خواهد که در همان محل بماند، چند لحظه بعد تلفن راننده دوباره به صدا درآمده و متهم که از شماره دیگری با او تماس گرفته بوده، با تغییر صدا، خود را فروشنده معرفی کرده و اطمینان می دهد که پول را گرفته است و می تواند کالا را تحویل دهد.
فارس: منتظرالمهدی با اشاره به اینکه بعد از این تماس، خریدار سر قرار رسیده و کالا را تحویل می گیرد، گفت: بعد از تشکیل پرونده مقدماتی با موضوع کلاهبرداری مجازی، پرونده در اختیار پلیس آگاهی تهران بزرگ قرار گرفت.
سخنگوی ناجا تصریح کرد: براساس اظهارات شاکیان، این کلاهبردار بسیار با برنامه عمل کرده و در هر مورد کلاهبرداری با یک سیم کارت تماس گرفته و آن را غیر فعال کرده و تنها رد خود را نیز از بین می برد.
به گفته وی، کارآگاهان که با پرونده پیچیده ای روبرو شده بودند وارد عمل شده و با انجام اقدامات اطلاعاتی و مخابراتی توانستند مخفیگاه این کلاهبردار را که از مجرمان سابقه دار بود پیدا کرده و در نهایت در نوزدهم مهرماه سال جاری، متهم را بازداشت کنند؛ در بازرسی از خانه این فرد، بخش قابل توجهی از کالاهای سرقتی نیز کشف شد.
این مقام ارشد انتظامی ادامه داد: علی 29 ساله که از مجرمان سابقه دار در کلاهبرداری بوده، در سال های 92 و 93 دو مرحله بازداشت شده و در حالیکه اتهامات وی محرز و پرونده اش باز بوده، با قید کفالت جعلی آزاد و متواری شده بود.
وی گفت: این متهم که مهندس سخت افزار کامپیوتر و بیکار است در اعترافات خود به 30 مورد کلاهبرداری اعتراف کرده و مدعی است در جریان کلاهبرداری ها، تنها 30، 40 میلیون تومان به دست آورده است.
منتظرالمهدی گفت: این کلاهبردار با گشت زنی در سایت های مجازی با پیدا کردن آگهی های لپ تاپ های نو و موبایل های گرانقیمت، لوازم خانگی و حتی خودروی سواری با فروشنده تماس گرفته و نقشه کلاهبردارانه اش را اجرایی می کرده؛ براساس اعترافات این متهم 29 ساله بسیاری از کالاها را در همان سایت دیوار فروخته و با چند مالخر نیز در ارتباط بوده است.
سخنگوی ناجا در خصوص نظارت و عملکرد پلیس فتا در این مورد، گفت: در خصوص آگهی های جعلی با هدف کلاهبرداری در سایت دیوار، طی چندین مرحله از طریق پلیس فتا تعاملات لازم با مدیریت این سایت صورت گرفته، همچنین در تمام آگهی های مندرج در این سایت هشداری از سوی پلیس فتا مبنی بر اطمینان از انجام معامله و پرداخت وجه ارائه شده است.
وی افزود: همچنین سایت دیوار در پیامی آموزشی اعلام کرده که این سایت، هیچگونه منفعت و مسئولیتی در قبال معامله افراد ندارد، لذا علی رغم این هشدارهای امنیتی در صورتی که افرادی قربانی کلاهبرداران شوند باید شکایت فرد از طریق سیستم قضائی به پلیس فتا ارجاع داده شود که در این صورت حتما مورد رسیدگی قرار می گیرد و بزهکاران از رصد و پیگیری پلیس، در امان نیستند.
دلایل نامشروع بودن فارکس در ایران
درقسمت زیر به بررسی تحلیلی دلایل نامشروع بودن فارکس – forex در ایران می پردازیم:
1 – اولین دلیلی که برای عدم مشروعیت فارکس در ایران باید در نظر گرفت بحث اعتبار کارگزارها به معامله گران بازار فارکس می باشد. اگر کارگزارها اعتبار به معامله گران ندهند جذابیت این بازار از بین می رود و بسیاری از معامله گران به خاطر اندک سرمایه آورده قادر به انجام معاملات نخواهند بود و اگر اعتبار بدهند تعداد زیادی تحت تأثیر فشارهای روانی و وسوسه های اغوا کننده و با هدف سود آوری بیشتر با حجم سنگین معامله وارد بازار شده و متضرر خواهند شد.
2 – یکی از دلایل، بحث خروج ارز از کشور می باشد. همانطور که می دانید بازار فارکس بازار تبادلات ارز بین المللی می باشد در واقع معامله گران در این بازار به کار خرید و فروش ارز مبادرت می ورزند و این امر باعث خروج ارز از کشور می شود و چون از سوی هیچ نهاد یا ارگان قانونی داخلی، نظارتی وجود ندارد، سرمایه های داخلی به جای سرمایه گذاری در داخل کشور به خارج منتقل می شود. و باعث وارد شدن لطمات زیادی به اقتصاد کشور می شود.
3 – معمولاً %90 از افرادی که وارد بازار معاملات ارز بین المللی می شوند ضرر می کنند. در واقع به علت عدم آگاهی افراد معامله گر و پیچیدگی هایی که در این زمینه وجود دارد افراد زیادی در این بازار متضرر می شود. معمولاً افراد با گذراندن دوره های کوتاه مدت و ناکافی وارد این بازار می شوند و سرمایه های خود را از دست می دهند. معمولاً سرمایه گذاران دیگر کشور ها حرفه ای تر و کارآمدتر می باشند. لذا با توجه به قاعدۀ لاضرر، این معامله نامشروع می باشد.
4 – به دلیل ضعف زیر ساختهای فنی در کشور و سرعت پایین اینترنت امکان رقابت معامله گران با سرمایه گذاران کشورهای خارجی که معمولاً به صورت بانک های بزرگ می باشند وجود ندارد. خیلی از افراد وقتی از بروکر این سؤال را می کنند که چرا در فلان معامله ضرر کردیم در حالیکه تحلیل بازار چیز دیگری را نشان می داد با این پاسخ مواجه می شوند که به علت عدم دریافت پیام مناسب در زمان مورد نظر، شما دچار زیان شده اید.
5 – از بررسی قوانین دیگر کشورهای جهان به این نتیجه می رسیم نه تنها در دیگر کشورها هیچ گونه مشوقی در این زمینه وجود ندارد بلکه تا حد امکان در این زمینه قوانین محدود کننده وجود دارد و این به خاطر پیچیدگیهای این بازار می باشد که باید افراد حرفه ای در آن سرمایه گذاری کنند ولی در کشور ما عمدتاً افراد غیر حرفه ای در این زمینه سرمایه گذاری می کنند.
6 – بحث ربوی بودن معاملات بازار فارکس نیز مطرح می باشد. کارگزار (Forex Broker) برای اینکه قدرت آوردۀ معامله گر را بالا ببرد و به او امکان داد و ستد در بازار بدهد به او ضریب اعتباری می دهد. در واقع کارگزار مقداری پول به معامله گر قرض می دهد تا معامله گر بتواند به انجام معامله بپردازد و بعد از بدست آوردن سود در ازای این قرض مقداری از معامله گر سود دریافت می کند که این از مصادیق ربا می باشد.
7 – دلیل دیگر آنکه بیشتر مواقع اساساً تبادلات ارزی به صورت واقعی صورت نمی پذیرد و صرفاً یک معامله صوری انجام می پذیرد. چرا که طبق نظر کارشناسان با توجه به تغییراتی که توسط افراد سود جو در نرم افزار ایجاد می شود اساساً ارتباط بین معامله گر و بازار تبادلات ارزی برقرار نمی شود.
در پایان متذکر می شویم که اگر برای یکی از هموطنان مشکلی از نظر حقوقی و قضایی پیش آید در صورتی که فردی که می خواهند از او شکایت کنند در ایران نباشد، امکان هیچ گونه پیگیری مساله در دادگاه ها و محاکم قضایی وجود ندارد. مثلاً اگر یکی از معامله گران کشور از بروکری شکایت داشته باشد به دلیل عدم وجود قوانین بین المللی در این زمینه و نبودن نظارت از سوی مجامع بین المللی امکان پیگیری حقوقی و کیفری قضیه وجود ندارد.
منبع: ايرانهشدار
عوامل ضرر و زیان در معاملات فارکس
یکی از موضوعات بحث برانگیز معاملات فارکس ضریب اهرم اعتباری (leverage) می باشد. این ضریب اهرم، اعتباری است که کارگزار به شما ارائه می دهد تا از طریق آن سرمایه خود را چندین برابر کرده و با سرمایه بیشتر به معاملات ارز بپردازید.
با استفاده از این ضریب حجم معامله از 1 تا برخی اوقات 1000 برابر نیز می شود. برای مثال اگر شما یک معامله مثلاً هزار دلاری انجام دهید و از اهرم 100 برابر استفاده نمایید کارگزار برای شما یک معامله صد هزار دلاری را انجام می دهد. در واقع یک معامله صد هزار دلاری با هزار دلار سپرده انجام می شود و همین طور کمیسیون انجام معامله نیز توسط کارگزار 100 برابر می شود.
این اعتبار فقط در بازار و فقط در همان معامله موجود است و نمی توان آن را از بازار خارج نمود و با آن خریدی خارج از بازار انجام داد. این امکان بازار بسیار پر ریسک و پر خطر است. فارکس کاران از این ابزار به عنوان شمشیر دو لبه ای یاد می کنند که ممکن است موجب سود یا ضرر هنگفت شود.
اما با توجه به دلایلی که وجود دارد به شما می گوییم که اعتبار اهرمی چاقوی بسیار تیزی است که همیشه لبه تیز آن به سمت معامله گر (تریدر) است و بر خلاف گفته ی تبلیغ کنندگان فارکس فقط و فقط یک لبه دارد و آن هم سرمایه معامله گر را تهدید می کند. در واقع با استفاده از این ابزار کارگزار به از دست رفتن سرمایه شما سرعت می دهد.
اگر بخواهیم مطلب بیان شده را در قالب یک مثال توضیح دهیم، باید گفت: فرض کنید آورده شما در یک کارگزاری فارکس مبلغ 1000 دلار است و شما از یک ضریب اهرمی 100 برابری استفاده می نمایید در این صورت شما اجازه انجام معاملات تا سقف 100000 دلار را خواهید داشت.
این مطلب در نگاه اول شاید مثبت به نظر برسد اما واقعیت امر چیز دیگری است. در واقع این ضریب اهرمی 100 برابر سرعت از دست دادن اصل سرمایه را بیشتر خواهد کرد. شما برای به بدست آوردن سود بیشتر تلاش می کنید در حالیکه ضریب اهرمی سرعت زیان و ضرر شما را افزایش خواهد داد.
در خاتمه باید یاد آور شد که اعطای این ضریب اهرمی از سوی کارگزاران وجاهت شرعی نداشته و باعث بطلان معاملات فارکسی خواهد شد.
مال باختگان فارکس از حمایت قانونی لازم برخوردار نیستند
رئیس مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی بورس گفت: ممنوعیت قانونی معاملات فارکس همچنان پابرجا بوده و مالباختگان در این فعالیتها از حمایت قانونی لازم برخوردار نیستند.
به گزارش سایبرلا به نقل از مهر، حسین فهیمی با اشاره به خطر از بین رفتن سرمایههای مردم در جریان معاملات فارکس (داد و ستد ارز) و فقدان وجاهت قانونی و شرعی اینگونه معاملات اعلام کرد ممنوعیت قانونی اینگونه معاملات همچنان پابرجا بوده و مالباختگان در این فعالیتها از حمایت قانونی لازم برخوردار نیستند.
رئیس مرکز پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی به سابقۀ کلاهبرداری های گسترده در این زمینه اشاره و اعلام کرد: عدهای نیز با توسل به عبارات تخصصی مورد استفاده در این بازار از قبیل بازارگردانی در بورسهای بینالمللی، نمایندگی کارگزاریهای معتبر یا معامله در طلا، نفت و سهام موجود در بورسهای بزرگ در دیگر کشورها مردم را اغفال کرده و سرمایههای آنها را تصاحب کرده و در پایان با اعلام دلایل واهی اعلام میکنند که این سرمایهها در جریان معاملات از بین رفته است.
وی با اشاره به تیتر انتخابی بعضی از مطبوعات گفت: عدهای چنین القاء میکنند که با رفع تحریمها معاملات پرخطر و غیرقانونی فارکس نیز آزاد شده است.
ضمن تکذیب اینگونه اخبار نسبت به هرگونه اشاعۀ اخبار کذب و ترغیب مردم برای سرمایهگذاری در بازارهای غیرقانونی و پرمخاطره هشدار داد و اعلام کرد اینگونه رفتار پیگرد قانونی دارد.
بزرگترین خرید تاریخ تکنولوژی چگونه رقم خورد
رونق سمساریهای آنلاین
این روزها بیشتر از همیشه صدای سمسارهای دورهگرد از کوچه پس کوچههای تهران شنیده میشود. این موضوع به تعبیر فعالان بازار، آخرین تلاشهای یک شغل قدیمی پیش از فرارسیدن مرگش است.
به گزارش شهروند، به گفته فعالان بازار فروش کالاهای دست دوم، حالا با گسترش استفاده از اینترنت بین خانوادههای ایرانی، سمساریهای آنلاین رونق گرفته و کسب و کار یکی از قدیمیترین مشاغل ایران را با رکود سنگینی مواجه کرده است. حالا افراد به جای چانه زدن با سمسارها برای فروش کالا یا دور ریختن لوازم اضافهشان، آن را با کمترین هزینه آگهی کرده و ظرف چند ساعت میفروشند. این موضوع بازار سمساریهای فیزیکی را کساد کرده است و آنها برای مواجهه با رقیب مجازی قدرتمندشان، راهکار معامله در محل را در پیش گرفتهاند تا شرایط خرید و فروش آسانتری برای شهروندان ایجاد کنند. از آن سو در سمساریهای مجازی نیز دنیای جالبی وجود دارد. آگهیهایی از دورترین شهرهای ایران که همه چیز را برای فروش عرضه کردهاند، از خروس چشم ساعتی پا سبز و دندان مصنوعی تا سکه تاریخی دوره صفوی.
خداحافظی با قدیمیترین شغل ایران در راسته بازار
«رسولیزاده» که در حوالی خیابان قصرالدشت تهران به کار خرید و فروش لوازم دست دوم اشتغال دارد، دراینباره به «شهروند» میگوید: با گسترش استفاده عموم از اینترنت و خدمات آنلاین، کار و کاسبی سمساریها هم تحتالشعاع قرار گرفته است، زیرا مردم به راحتی لوازم دست دوم خود را آگهی میکنند و در کمترین زمان ممکن میفروشند. همین موضوع سبب شده است که سمساریها خرید سیار خود را افزایش دهند و بیشتر از گذشته به معامله کالای دست دوم در محل بپردازند. او تأکید میکند: در گذشته بسیاری از لوازم دست دوم قابلیت خرید و فروش نداشت. یعنی خرید لوازمی که بسیار کوچک یا کمارزش بودند یا لوازم کم طرفداری که تنها موجب اشغال متراژ مفید فروشگاهها میشد، صرفه نداشت و افراد مجبور میشدند این لوازم را راهی زبالهها کنند، اما درحال حاضر مردم، کم ارزشترین لوازم شخصی خود را نیز برای فروش در اینترنت آگهی میکنند و ظرف مدت کوتاهی نیز آن را میفروشند. به همین دلیل سمساریها به نوعی بازنده این بازار شدهاند و تعداد معاملاتشان بسیار کمتر از گذشته شده است.
«حمزه صمدی» که در میدان امام حسین(ع) و در راسته سمساریها مشغول به فعالیت است، با اشاره به اینکه دست دومفروشی یکی از قدیمیترین مشاغل ایرانی است، به «شهروند» میگوید: در ادبیات عامیانه مردم کوچه و بازار اصطلاحاتی مانند چینی بندزن و کهنه چین و… وجود دارد که تمام این اصطلاحات به قدمت شغل سمساری اشاره دارد. سمسارها در گذشته با نام امانت فروش نیز فعالیت میکردند که این موضوع به آن معنی است که مغازهداران با سرمایه کم، اجناس دست دوم را به امانت میگرفتند و پس از فروش مبلغی در حدود ١٠ تا ٢٠درصد را بهعنوان دستمزد برمیداشتند.
وی ادامه میدهد: شاید بتوان گفت، از همان زمانهای قدیم کاسبان دورهگرد این صنف، یکی از فعالترین کاسبان دورهگرد بهشمار میآمدند که مصداق آن چینی بندزنها به شمار میآمدند که علاوه بر تعمیر ظروف چینی، لوازم دست دوم مردم را خریداری می کردند و با تعمیر، آن را دوباره به فروش میرساندند. بعدها خرید و فروش به صورت دورهگردی کاهش چشمگیری داشت زیرا با افزایش تنوع کالا در بازار و سطح رفاه مردم، فروش هر کالایی به سمسارها ارزش خود را از دست داد و مردم بسیاری از اجناس مازاد خود را به جای فروش، دور میریختند.صمدی تأکید میکند: با گسترش فرهنگ مصرفگرایی بهویژه در شهرهای بزرگ، تنها اجناسی به سمساریها فروخته میشد که ارزش ریالی بالاتری داشتند یا دست دوم در حد نو بودند. خود سمسارها نیز به خرید کالاهای کمارزش یا خیلی کهنه رغبتی نشان نمیدادند. به همین دلیل گشت و گذار در کوچه و خیابان برای خرید کالای دست دوم توجیه خود را از دست داد و خود به خود کالاهای ارزشمندتر از سوی مردم برای فروش به سمسارها پیشنهاد میشد.
این فعال راسته سمساریهای تهران همچنین توضیح میدهد: درحال حاضر و با گسترش اینترنت و فروشگاههای مجازی، افراد به جای دور ریختن وسایل دست دوم خود یا پیدا کردن سمساری که آن را با قیمت مناسب خریداری کند، با کمترین هزینه و زمان میتوانند کالای خود را با قیمت پیشنهادی آگهی کنند و جالب است که با همان قیمت پیشنهادی کالای موردنظر نیز ظرف مدت کوتاهی کالای دست دوم به فروش میرود. بنابراین شاید بتوان گفت با گسترش استفاده از اینترنت، سمساری جزو اولین مشاغلی باشد که از رده خارج میشود.
حداقل درآمد ماهانه سمساریهای آنلاین ١٤میلیون تومان
در این میان سایتهای اینترنتی فروش لوازم دست دوم به سرعت جای خود را بین کاربران ایرانی پیدا کرده است، بهطوری که سایتهای بسیاری در این زمینه راهاندازی شده است. البته برخی از این سایتها به صورت رایگان آگهی کالاهای دست دوم را منتشر میکنند و برخی دیگر بابت انتشار آگهی مبلغ ناچیزی دریافت میکنند. براساس گفته فعالان این بازار، سایتهای رایگان سمساری عمده درآمد خود را از طریق دریافت آگهیهای تبلیغاتی کسب میکنند. به هر روی کسب و کار این سمساریهای آنلاین آنقدر رونق پیدا کرده که یکی از سایتهای معروف اقدام به پخش آگهیهای تلویزیونی کرده است. این سایت که شاید بتوان آن را جزو یکی از اولین سمساریهای بزرگ آنلاین نام گذاری کرد، حالا آگهیهای خرید و فروش کالای دست دوم از ٤٥ شهر کشور را تحت پوشش قرار میدهد. حداقل هزینه انتشار آگهیها ٢هزار تومان و برای مدت زمان نمایش ٣ روزه است که با این حساب این سمساری آنلاین روزانه ٤٥٠هزار تومان و ماهانه حداقل ١٣,٥ تا ١٤میلیون تومان درآمد دارد. آگهیها را خود کاربران مینویسند و عکس و عنوان آن را تنظیم میکنند و مدیران سایت تنها با یک بازبینی، آگهی را برای انتشار روی سایت تأیید میکنند. البته در این فروشگاه آنلاین توصیههایی نیز به خریداران شده است. اینکه مسئولیت معاملات به عهده خریدار و فروشنده است و فروشگاه هیچ اطلاعات اضافهتری نسبت به هویت و صحت عملکرد آگهیدهندگان ندارد. در بخش دیگری تأکید شده است که خریداران بهتر است معاملاتشان را با همشهریهایشان انجام دهند و برای انتقال پول و تحویل کالا یکی از شعب بانکی را انتخاب کنند.
از دندان مصنوعی تا سکه تاریخی
گشت و گذاری در این سمساری آنلاین، توجه را به آگهیهای جالب و متفاوتی جلب میکند. فردی از زاهدان با انتشار تصویر یک جوجه خروس آن را به قیمت ٦٠هزار تومان برای فروش آگهی کرده است. او عنوان خروس لاری قلم سبز چشم ساعتی! را برای کالایش انتخاب کرده و در توضیح آن نوشته است این خروس از نژاد خروسهای جنگجو و مسابقهای است. فرد دیگری از بروجرد یک ست کامل دندان مصنوعی را با قیمت ٨٠٠هزار تومان عرضه و تأکید کرده است این کالا سوغاتی آمریکاست و از بستهبندی خارج نشده است. آگهیدهنده دیگری از آمل، یک جفت کفش مردانه چرمی را با قیمت ١٠٠هزار تومان آگهی کرده است و در توضیحات خود گفته است که کفش تنها دو بار استفاده شده است و به علت سایز کوچک برای فروش آگهی شده است. علاوه بر این یک مجموعه کتاب کنکور ارشد و دکترای حقوق از ملایر آگهی شده است که با قیمت توافقی به فروش میرسد. «زی آستین بلوچی مجلسی» عنوان آگهی دیگری است که نوعی اضافه تزیینی لباس بین بلوچها و دستدوز است و با قیمت ٣٣٠هزار تومان آگهی شده است. گوشی نوکیا ١١٠٠ که رنگ دکمههای آن پریده است و با قیمت ٢٠هزار تومان آگهی شده است، یک دستگاه تاکسی مسیر یاسوج – شیراز، معاوضه یک شاسی بلند ١٨٠میلیون تومانی! با ویلا در کرمانشاه ازجمله دیگر آگهیهای جالب این سایت است. آگهی جالب توجه دیگر فروش یک سکه تاریخی متعلق به عصر صفوی و با قیمت یکمیلیون و ٨٠٠هزار تومان است که توسط فردی از شوشتر و به شرط تأیید کارشناس آگهی شده است.
نمونه قرارداد بیع شرط
نمونه قرارداد بیع شرط
قرارداد حاضر در تاریخ اصالتاً فی مابین؛
“آقای/خانم ……….” به شماره شناسنامه ……………………….، کد ملی ………………………..، صادره از ……………………….، تلفن ثابت ……………………….، تلفن همراه ……………………….، به آدرس……………………………………………………………………………………….. و
” آقای/خانم ……..” به شماره شناسنامه ……………………….، کد ملی ………………………..، صادره از ……………………….، تلفن ثابت ……………………….، تلفن همراه……………………….، به آدرس ……………………………………………………………………………………………
به منظــور انجام موضوع قرارداد منعقد ميگردد و طرفين ملزم و متعهد به اجراي مواد و اصول آن ميباشند.
مورد معامله : تمامت شش دانگ یک دستگاه آپارتمان مسکونی در طبقه به مساحت متر مربع که مقدار متر مربع از آن پیشرفتگی در فضای خیابان است دارای پلاک فرعی از اصلی مفروز و انتزاعی از پلاک فرعی از اصلی مرقوم واقع در اراضی بخش تهران محدوده و مورد ثبت سند مالکیت شماره مورخ / / صفحه جلد به شماره چاپی صادره به نام انتقالی به فروشنده طبق سند رسمی ثبتی شماره مورخ دفتر خانه تهران با قدر السهم از عرصه کل و از سایر قسمتهای مشاعی و مشترک طبق قانون تملک آپارتمان ها و آیین نامه های اجرایی آن و با جمیع توابع و لواحق شرعیه و عرفیه آن و با برق شماره پرونده (اختصاصی ) و به قدر السهم از برق مشترک شماره پرونده و از آب مشترک و از گاز شهری مشترک به شماره شناسایی منصوبه های در آن .
ثمن معامله : مبلغ ریال رایج که تماماً و نقداً و فی المجلس تسلیم فروشنده گردید با قراره .
مدت : سال کامل شمسی به عبارت ماه تمام خورشیدی از تاریخ زیر و ده روز از انقضای مدت ظرف خیار تعیین گردید .
شروط :
- منافع مورد معامله قبلاً به کسی واگذار نشده و مبیع در تصرف فروشنده است و ضمن العقد بین طرفین شرط شده که تا آخر مد تمرقوم مورد معامله کماکان بدون پرداخت هیچ گونه مال الاجاره در تصرف فروشنده جهت استیفای منافع قرار داشته باشد .
- در صورتی که بایع در حین مدت یا بعد از آن تمامت ثمن معامله را به صندوق ثبت سپرده باشد حق دارد با ارائه قبض سپرده مربوطه راساً نسبت به فسخ این معامله اقدام نماید .
- مادامی که این معامله فسخ نشده و یا ملغی الاثر نگردیده بایع حق هیچ گونه معامله یا منتج به نقل و انتقال ولو به صور : صلح حقوق و وکالت و اجاره و غیره نسبت به مورد معامله ندارد .
- ایجاد هر گونه اعیانی در مورد معامله جزء مورد معامله خواهد بود .
- پرداخت بدهی برق و آب و گاز منصوبه های فوق تا روز فسخ و یا الغای مفاد این سند به عهده فروشنده است .
- خریدار حق دارد از تاریخ انقضای مدت و خیار مزبور نسبت به وصول تمام و یا هر قسمت از مطالبات مرقوم ( ثمن معامله ) وفق ماده 34 قانون ثبت و سایر مقررات جاریه اجراییه صادر کند .
- خریدار حق دارد در هر حال ولو در مراحل اجرایی هر یک از بایع یا مورد معامله جهت وصول مطالبات مزبور خود رجوع نماید و رجوع به هریک مسقط حق رجوع به دیگری نخواهد بود .
بخش نامه شماره 130/10-14/1/58 ثبت کل به خریدار تذکر داده شده و مع الوصف خریدار مسئول شناسایی فروشنده گردید .
سایر مستندات :
1- پاسخ استعلامیه شماره ثبت منطقه تهران
2- گواهی مالیاتی شماره سرممیزی تهران
3- سطح شهر طبق سابقه در سند ابتیاعی و نوسازی شماره و گواهی پایان ساختمان شماره ملحوظ و مقبول خریدار .
این قرارداد در تاریخ در تهران تنظیم و امضا گردید که دارای نسخه با اعتبار واحد است و با اطلاع كامل از مفاد آن به امضاي طرفين ميرسد .
امضای طرف اول امضای طرف دوم
آقای ………………… آقای ………………………..
امضای وکیل تنظیم کننده قرارداد
………………………………..
نمونه تقسیم نامه ارث و ماترک
نمونه تقسیم نامه ارث و ماترک
تقسیم کنندگان : (ورثه مرحوم …………..متوفی به تاریخ ……… ) به شرح زیر :
1- پدر:
آقای …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
2- مادر
خانم …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
3- همسر
خانم …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
4- دختر
خانم …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
5- دختر
خانم …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
6- پسر
آقای …………………. نام پدر ……. و نام مادر …………. متولد به شماره شناسنامه ……….. صادره از……………..
همه نامبردگان ساکنین تهران به نشانی :
با التفات به گواهی حصر وراثت شماره مورخ صادره از دادگاه حقوقی 2 شعبه تهران و برابر گواهینامه واریز مالیات بر ارث شماره مورخ صادره از سرممیزی شماره اداره ارث تهران و همگی کما فرض الله .
مورد تقسیم : ما ترک غیر منقول مرحوم مورث مرقوم به شرح زیر :
1- تمامت شش دانگ یک باب خانه مسکونی احداثی در شش دانگ یک قطعه زمین به مساحت متر مربع دارای پلاک فرعی از اصلی مفروز و انتزاعی از پلاک فرعی از اصلی نامبرده واقع در اراضی بخش ثبتی تهران محدوده و مورد ثبت سند مالکیت شماره مورخ / / صفحه جلد به شماره چاپی صادره به نام مورث مرقوم به انضمام برق شماره پرونده و آب شماره اشتراک و گاز شهری شماره شناسایی منصوبه های در آن .
2-تمامت شش دانگ یک قطعه باغ به مساحت متر مربع دارای پلاک فرعی از اصلی مفروز واقع در اراضی بخش ثبتی تهران محدوده و مورد ثبت سند مالکیت شماره مورخ صفحه جلد به شماره چاپی صادره به نام خانم / آقای : انتقالی مع الواسطه به مورث مزبور طبق سند شماره پرونده و با یک حلقه چاه عمیق آب حفر شده در آن .
3- تمامت شش دانگ دستگاه آپارتمان در طبقه به مساحت متر مربع دارای پلاک فرعی از اصلی مفروز و انتزاعی از پلاک فرعی از اصلی مذکور واقع در اراضی بخش ثبتی تهران محدوده و مورد ثبت سند مالکیت شماره مورخ جلد صفحه به شماره چاپی صادره به نام مورث فوق با قدر السهم از عرصه و سایر قسمت های مشاعی طبق قانون تملک آپارتمان ها و آیین نامه اجرایی آن با برق اختصاصی شماره پرونده و بقدر السهم لز برق مشترک شماره پرونده و از آب مشترک شماره اشتراک و از گاز شهری شماره شناسایی و با شوفاژ روشن .
قدر السهم ناشی از تقسیم :
1- تمامت شش دانگ یک قطعه باغ ردیف (2) مورد تقسیم عرصتاً و اعیاناً و با چاه عمیق آب حفرش شده درآن و برق منصوبه در آن و با جمیع توابع و لواحق شرعیه و عرفیه آن در سهم اختصاصی مشاعی و باالمناصفه آقای (پدر ) و خانم (مادر ) مورث مزبور باازاء قدر السهم الارث قرار گرفته و میگیرد .
2-تمامت شش دانگ یک باب خانه مسکونی ردیف (یک) مورد تقسیم عرصتاً و اعیاناً با برق و آب و گاز و با جمیع توابع و لواحق شرعیه و عرفیه آن در سهم اختصاصی دختران موصوفه مورث مرقوم ( هر یک نسبت به یک دانگ و نیم مشاع ) ودر سهم اختصاصی بانو همسر مرحوم مورث مزبور نسبت به مقدار یک دانگ و نیم مشاع به ازاء قدر السهم الارث قرار گرفته و میگیرد .
3-تمامت شش دانگ یک دستگاه آپارتمان ردیف (سه) مورد تقسیم با برق اختصاصی و بقدر السهم از برق و از آب و از گاز مشترک و با شوفاژ روشن و با قدر السهم از عرصه و سایر قسمت های مشاعی و مشترک طبق قانون تملک آپارتمان ها و آیین نامه اجرایی آن متساویاً (هر یک نسبت به مقدار یک دانگ و نیم مشاع ) در سهم اختصاصی پسران مورث مرقوم قرار گرفته و میگیرد .
تذکرات :
- هر یک از تقسیم کنندگان مرقوم منفرداً یا بعضاً و همه متفقاً ضمن العقد لازم حاضر و ضمن العقد خارج لازم که با قراره شفاهی عقد خارج لازم بین آنان منعقد شده متعهد و ملزم به اجرای تمامی مفاد این سند تقسیم نامه گردیده می باشد .
- چنانچه به هر نحوی از انحاء و به هر صورت اعم از پیش بینی شده و نشده در رابطه با این تقسیم و نحوه آن اختلاف ارزش یا مرغوبیت و نظایر آن مشاهده یا ابراز گردد هر یک از تقسیم کنندگان فوق الذکر ضمن العقود اختلاف ارزش و ما به التفاوت ها را به یکدیگر در مقابل اخذ 75 گرم نبات مصالح قطعیه ، شرعیه و قانونی نمودند و کلیه شرایط صحت عقد صلح قطعی اعم از قبض و اقباض و غیره اجراء شده .
- منافع مورد تقسیم قبلاً به کسی واگذار نشده و دارندگان سهام اختصاصی مرقوم هر یک نسبت به سهم اختصاصی خویش مندرجه در این سند اقرار بتصرف و قبض سهام اختصاصی مرقوم خود نمودند .
- هر یک از تقسیم کنندگان به تنهایی به یکدیگر ضمن العقد وکالت و اختیار و اذن داده و می دهند تا چنانچه در مفاد این تقسیم نامه از حیث اشتباهات ناشی از سهو قلم و نظایر آن احتمالاً اشتباهی روی داده شده باشد راساً نسبت به رفع اشتباه و سهو قلم بدون آنکه در ماهیت این تقسیم خللی وارد گردد (هر یک از آن اصالتاً و با وکالت از سایرین ) اقدام نماید .
- کلیه اسناد مالکیت املاک فوق الذکر جهت صدور اسناد مالکیت جدید بر مبنای این تقسیم نامه به ادارات ثبت مربوطه ارسال می گردد .
- کلیه تقسیم کنندگان فوق التوصیف ضمن العقود مزبور هرگونه ادعا و اعتراض بعدی و احتمالی ولو به عنوان تضرر و غیره را از خود سلب نموده و احتیاطاً کافه خیارات خصوصاً خیار غبن هر چند فاحش از تقسیم کنندگان اسقاط گردید .
سایر مستندات :
1-گواهی مالیاتی شماره سرممیزی تهران
2- پاسخ استعلامیه شماره ثبت منطقه تهران .
3- پایان کار های شماره و شماره
4- نامه شماره اداره کشاورزی تهران
تاریخ و امضا
مقاله علمی نابرابری موقعیت اقتصادی فروشنده و خریدار در عقد بیع
نابرابری موقعیت اقتصادی فروشنده و خریدار در عقد بیع
دکتر منصور امینی٭
چکیده
فروشنده و خریدار با انعقاد عقد بیع قصد دارند مبیع و ثمن را با یکدیگر مبادله کنند. با این حال، در عقد بیعی که مبیع، عین معین و ثمن، وجه نقد موجل است، خریدار بلافاصله بعد از عقد مالک مبیع میشود در صورتی که فروشنده هنوز ثمن آن را دریافت نکرده است. این نابرابری اقتصادی در موقعیت طرفین مسلماً فروشنده را در وضعیت خطرناکی قرار خواهد داد. به منظور حمایت از فروشنده، مقررات قانونی تدابیری را پیش بینی کردهاند. با این حال، تدابیر مزبور موازنه منطقی بایسته را در رابطه قررادادی طرفین برقرار نمیکنند. به همین دلیل، طرفین خود باید با اتخاذ تدابیر مناسب قراردادی تعادل مطلوب اقتصادی و حقوقی را میان خویش فراهم سازند.
در این مقاله، تدابیر مزبور مورد بررسی قرار گرفته اند.
کلید واژگان
بیع، تعهد به بیع، اجاره به شرط تملیک، شرط تعلیقی، شرط فاسخ، اجل تاخیری، شرط حفظ مالکیت.
مقدمه
- به تعبیر ماده ٣٣٩ قانون مدنی، پس از توافق بایع و مشتری در مورد مبیع و قیمت آن، عقد بیع به ایجاب و قبول واقع میشود و به حکم بند ١ ماده ٣٦٢ همان قانون، به مجرد وقوع بیع، مشتری مالک مبیع و بایع مالک ثمن میگردد.
کافی بودن توافق برای تشکیل عقد بیع[1] و جاری شدن اثر آن، یعنی انتقال مالکیت، میان طرفین در مواردی که مبیع و ثمن، هر دو، کلی یا هر دو عین معین هستند مشکل خاصی را ایجاد نمینماید؛ اما در مواردی که مبیع، عین معین و ثمن، کلی فی الذمه (وجه نقد) است، منتهی به یک نابرابری اقتصادی میان طرفین عقد خواهد شد: فروشنده به محض اعلام اراده و تشکیل عقد، مالکیت خود بر مبیع را از دست خواهد داد بدون آنکه ثمنی دریافت کرده باشد و در مقابل، خریدار مالک مبیع خواهد شد بدون آنکه حتی بخشی از ثمن را پرداخت کرده باشد.
- برای این وضع، قطعاً باید تدبیری اندیشید:
قانونگذار، خود در قانون مدنی تدابیری را در این زمینه پیش بینی کرده است (گفتار اول)، اما از آنجا که تدابیر قانونی مزبور راهکار کلی موثری را برای مقابله با خریدار متخلف در اختیار فروشنده قرار نمیدهد، توسل به تدابیر قراردادی در نظام حقوقی ایران ضروری به نظر میرسد (گفتار دوم).
گفتار اول: تدابیر قانونی
- این تدابیر درمواد 376، ٣٧٧، ٣٨٠، ٣٩٥ و ٤٠٢ قانون مدنی پیش بینی شدهاند و عبارتند از الزام خریدار به پرداخت ثمن، حق حبس، حق فسخ به استناد خیار تاخیر ثمن و حق فسخ به استناد خیار تفلیس. اما مشکل این است که اولاً، هیچ یک از این تدابیر، مانع از انتقال مالکیت مبیع به خریدار نمیشوند (مواد ٣٦٣ و ٣٦٤ قانون مدنی)؛ ثانیاً، به جز اولین تدبیر، بقیه منوط به تحقق شرایط ویژهای هستند که در بسیاری از معاملات وجود ندارند: حق حبس، منوط به وحدت زمانی میان مبیع و ثمن، خیار تاخیر ثمن منوط به حال بودن ثمن و خیار تفلیس منوط به تفلیس خریدار است. بدین ترتیب، در نظام حقوقی ایران، در اغلب معاملاتی که امروزه با آن مواجه هستیم، در فرض امتناع و یا تاخیر خریدار در پرداخت ثمن، فروشنده چارهای جز انتظار کشیدن و طرح دعوای الزام به پرداخت ثمن معامله ندارد. مضافاً به این که مطالبه خسارت قانونی بابت تاخیر در ادای ثمن نیز جز در چارچوب مقرر در ماده ٥٢٢ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی مجاز نیست.
برای مثال، در خرید و فروش رایج آپارتمانها که طرفین توافق میکنند ثمن قراردادی طی چند قسط پرداخت گردد، چنانچه خریدار در موعد پیش بینی شده از پرداخت ثمن امتناع ورزد، فروشنده چارهای جز انتظار کشیدن و الزام خریدار به پرداخت ثمن معامله ندارد. مضافاً به این که، حسب مقررات قانونی پیش گفته، از لحظه انعقاد عقد، خریدار مالک مبیع بوده و میتواند آپارتمان خریداری شده را، با این که ثمن آن را هنوز نپرداخته یا کامل نپرداخته، به دیگران فروخته و بابت آن از دیگران ثمن دریافت نماید؛ برعکس، فروشنده با این که هنوز ثمنی دریافت نکرده، دیگر حق نقل و انتقال آن ملک به دیگری را ندارد.
- نا کافی بودن پوشش حمایتی قوانین در این زمینه، راه را برای سود جویان اقتصادی بسیار هموار کرده است: اشخاص میتوانند بدون پرداخت پول و یا حداکثر با پرداخت صرفاً یک سوم از ارزش اقتصادی یک آپارتمان (که آن هم معمولاً از طریق صدور چک صورت میگیرد) مالک کل آپارتمان شده و سپس پرداخت ثمن آپارتمان را تا جهش تورمی قیمتها به تاخیر اندازند. بدین ترتیب، در پی افزایش قیمتها، اشخاص مزبور میتوانند با فروش همان آپارتمان به دیگران، نه تنها سرمایه لازم برای پرداخت ثمن به فروشنده خود را تامین نمایند بلکه سود ناشی از افزایش قیمتها را نیز از آن خود خواهند کرد. در مقابل، مالک اولیه آپارتمان که ممنوع از هرگونه معامله نسبت به آن آپارتمان بوده مجبور است به انتظار صدور و اجرای رای دادگاه به پرداخت ثمن نشسته و در نهایت نیز به دریافت ارزش اقتصادی سابق آپارتمان خود (قیمت مذکور در قرارداد) اکتفا کند!!!
گفتار دوم: تدابیر قراردادی
- با توجه به مطالب پیش گفته، فروشندگان بهتر است به جای اتکا بر تدبیر قانونگذار، خود به تدبیر کار خویش پرداخته و از طریق سازوکارهای قراردادی، توازنی عادلانه و منطقی را میان موقعیت قراردادی خود و خریداران فراهم سازند.
بدین منظور، فروشندگان میتوانند به چند گونه عمل نمایند: استفاده از تعهد به بیع و اجاره به شرط تملیک، وثیقه قرار دادن مبیع بابت طلب فروشنده از خریدار، پیشبینی حق فسخ برای فروشنده و یا انفساخ قهری قرارداد در صورت عدم تادیه به موقع ثمن از سوی خریدار و در نهایت استفاده از شرط حفظ مالکیت.
- الف- تدبیر اول این است که به جای انعقاد فوری عقد بیع با خریدار، با استفاده از قالبهای قراردادی دیگری چون تعهد متقابل و یا تعهد یکطرفی بر بیع و یا اجاره به شرط تملیک، شکلگیری عقد بیع با خریدار را موکول به دریافت تمام یا لااقل بخش عمدهای از ثمن نمایند. در چنین فروضی، خریدار تا قبل از پرداخت تمام ثمن معامله، مالک مال مورد معامله نخواهد بود، زیرا هنوز بیعی میان او و فروشنده شکل نگرفته است. قالب قراردادی اجاره به شرط تملیک، به ویژه، دارای این مزیت اقتصادی است که در آن، متقاضی فوراً مال مورد نیاز را در اختیار گرفته و از آن بهرهمند میشود و به عبارت دیگر، سلطه اقتصادی متقاضی بر مال تا زمان تحقق عقد بیع و انتقال مالکیت به تاخیر نمیافتد.
- ب- تدبیر دوم این است که در صورت تصمیم و یا ضرورت انعقاد فوری عقد بیع با خریداران، فروشندگان میتوانند به منظور در اختیار داشتن تضمین موثر، مبیع را فوراً وثیقه طلب خود قرار دهند. چنین تدبیری، از آنجا که مانع از مالک شدن خریدار قبل از پرداخت ثمن نمیگردد، فروشنده را در موقعیت برابری با خریدار قرار نخواهد داد؛ با این حال دارای این مزیت است که فروشنده را از طلبکار ساده به طلبکار دارای وثیقه تبدیل مینماید.
- ج- تدبیر سوم این است که فروشندگان میتوانند در عین فروش فوری مال به خریدار با پیش بینی حق فسخ برای خویش، امکان آزادسازی خود از قرارداد را در فرض تاخیر و یا امتناع خریدار در پرداخت ثمن فراهم آورند. در این صورت، فروشنده میتواند به جای انتظار کشیدن در محاکم برای پولی که هر روز از ارزش آن کاسته میشود، سریعاً با فسخ قرارداد مالکیت از دست رفته خود بر مال را باز یابد و بدین ترتیب خود را در موقعیت اقتصادی واقعی پیش از انعقاد قرارداد قرار دهد.
با این حال، باید توجه داشت که این تدبیر قراردادی نیز نمیتواند فروشنده را در موقعیت اقتصادی متعادلی با خریدار قرار دهد، زیرا به حکم ماده ٣٦٣ قانون مدنی، وجود خیار فسخ مانع انتقال مالکیت به خریدار نخواهد شد. اما آیا این بدین معنا است که خریدار به محض مالک شدن، حق همه گونه تصرف در مبیع را پیدا میکند؟
پاسخ به این سوال، تابع توصیفی است که از حق فسخ در چنین موردی ارائه خواهیم داد. اگر حق فسخ، مصداق خیار شرط تلقی شود: میتوان علی رغم مالک دانستن خریدار، با استناد به مواد ٤٦٠ و ٥٠٠ قانون مدنی و تحلیل منطقی قضایا،[2] حق تصرفات منافی با حقوق فروشنده را از خریدار (مالک) سلب نمود. اما، چنانچه حق فسخ مزبور مصداق خیار تخلف از شرط فعل تلقی شود، توصیفی که صحیح به نظر میرسد،[3] سلب حق تصرفات منافی با حقوق فروشنده از خریدار، محتاج تصور وجود شرطی صریح و یا لااقل ضمنی در این زمینه است (مواد 454 و 455 قانون مدنی).
- د- چهارمین تدبیر از میان تدابیر قراردادی با هدف کاستن از نابرابری موجود میان موقعیت فروشنده و خریدار در عقد بیعی که فروشنده بلافاصله مالکیت خود بر مبیع را از دست میدهد بدون آن که هنوز ثمن را دریافت کرده باشد این است که طرفین به جای پیش بینی حق فسخ برای فروشنده، شرط نمایند که در صورت عدم تادیه به موقع ثمن و یا اقساط آن، بیع منفسخ خواهد شد. چنین شرطی که به شرط فاسخ موسوم است، بر خلاف شرط فسخ، این نتیجه را برای مشروطله (فروشنده) در پی خواهد داشت که به محض سررسید دین و عدم تادیه آن از سوی خریدار، قرارداد خود به خود و بدون نیاز به هر گونه اعلام اراده جدیدی از سوی فروشنده به حیات خود خاتمه خواهد داد.
در واقع، در شرط فسخ (خیار تخلف از شرط فعل)، تصدیق انحلال قرارداد نیازمند اثبات سه امر برای دادگاه است: تخلف و نقض عهد از سوی خریدار،[4] اعلام اراده انشایی فروشنده بر فسخ قرارداد و رعایت فوریت عرفی در فسخ قرارداد از ناحیه فروشنده. [5] اما در شرط فاسخ (یا شرط انفساخ)، تصدیق انحلال عقد از سوی دادگاه صرفاً متوقف بر احراز یک امر (شرط) است: عدم تادیه به موقع ثمن یا اقساطی از ثمن (حسب مفاد شرط)؛ به این ترتیب، نه نیازی به احراز نقض عهد از ناحیه خریدار وجود دارد[6] و نه به احراز وجود اراده فروشنده بر فسخ قرارداد و نه به احراز اعلام اراده وی در یک فرصت زمانی فوری.
- با این حال، باید توجه داشت که شرط فاسخ در مقایسه با شرط فسخ، علی رغم مزیتهای پیش گفته، فروشنده را الزاماً در موقعیت بهتری قرار نخواهد داد. در شرط فسخ، در صورت عدم تادیه به موقع ثمن از سوی خریدار، حفظ قرارداد و یا خاتمه آن قایم به اراده شخص فروشنده است: اوست که بر مبنای مصلحت و منافع خویش تصمیم میگیرد که قرارداد را نگه دارد و خریدار را الزام به پرداخت ثمن نماید و یا اینکه خود را از قرارداد رها کرده و مبیع را به دیگری بفروشد؛ خریدار نیز چارهای جز تبعیت از اراده فروشنده ندارد. اما در شرط فاسخ، به محض سررسید دین و عدم تادیه آن از سوی خریدار، قرارداد خود به خود و به طور قهری به حیات خود خاتمه خواهد داد و برای فروشنده نیز حق انتخابی باقی نخواهد ماند.
البته استنتاج چنین اثری از شرط فاسخ در سطور بعدی مورد تامل قرار خواهد گرفت، اما در هر حال با توجه به شهرت آن، شایسته است که در نگارش قراردادها در استفاده از شرط فاسخ بسیار محتاط بود.
- در خصوص شرط فاسخ ذکر چند نکته تکمیلی مفید به نظر میرسد:
1-11. شرط فاسخ، ماهیتاً یکی از اقسام تعلیق است. در تعلیق، طرفین قرارداد ایجاد و یا انحلال یک رابطه و اثر حقوقی را منوط به واقعهای احتمالی در آینده میکنند (ماده 189 قانون مدنی). در شرط فاسخ، انحلال رابطه و از بین بردن اثر منوط به واقعه احتمالی (در این جا، عدم تادیه ثمن از سوی خریدار) میشود؛ در حالی که در قسم دوم تعلیق که شرط تعلیقی باشد، ایجاد اثر منوط به حادثه احتمالی در آینده میگردد. صحت شرط فاسخ به عنوان قاعده و صحت تعلیق انحلال عقد بیع به عدم تادیه به موقع ثمن به عنوان یکی از مصادیق قاعده در همه نظامهای حقوقی مورد پذیرش واقع شده است[7] و در ایران استفاده از آن قراردادها بسیار شایع شده است. [8]
2-11. پیش بینی انحلال خود به خودی قرارداد، گرچه ممکن و صحیح، اما امری استثنایی است: بنابر این و برای مثال در مقام تردید در تفسیر یک شرط قراردادی به «شرط فسخ» یا «شرط فاسخ»، شرط باید شرط فسخ توصیف شود و نه شرط فاسخ. [9]
همین طور، هرگاه تردید شود که «شرط انفساخ عقد در صورت عدم تادیه ثمن» فقط ناظر به موردی است که خریدار هیچ بخشی (یا لااقل بخش عمدهای) از ثمن باقیمانده را پرداخت ننماید یا موردی را نیز شامل میشود که خریدار صرفاً بخش ناچیزی از ثمن را پرداخت نکرده باشد، تفسیر اول، در فرض فقدان دلیل عرفی و ظنی مخالف، باید ترجیح داده شود.
3-11. شاید بتوان در حوزه مورد بحث، یعنی تدابیر قراردادی تضمین کننده حقوق فروشنده، میان دو نوع شرط فاسخ تفکیک کرد: شرط فسخ ناظر بر اصل عقد و شرط فاسخ ناظر بر اثر عقد (انتقال مالکیت).
تفصیل تفکیک فوق این است که گاهی طرفین شرط مینمایند که در صورت عدم تادیه به موقع ثمن، قرارداد منحل و منفسخ خواهد شد: در چنین صورتی با تحقق شرط، اصل رابطه قراردادی موجود میان طرفین از بین میرود و آنها دیگر هیچ تعهد قراردادی در برابر یکدیگر نخواهند داشت؛ گاهی نیز طرفین شرط مینمایند که در صورت عدم تادیه به موقع ثمن، فروشنده مالکیت از دست رفته خود را باز خواهد یافت: در چنین فرضی، عقد کماکان به حیات خود میان طرفین ادامه خواهد داد اما در اثر آن تغییر ایجاد میشود، به این ترتیب که خریدار گرچه بعد از عقد مالک مبیع شده است اما این مالکیت را با عدم تادیه به موقع ثمن از دست میدهد و تا زمانی که اقدام به تادیه دین ننماید، مالک مبیع نخواهد شد.
اگر چنین تفکیکی پذیرفته شود، نتیجه این خواهد بود که در فرض اول پس از تاریخ سررسید دین پرداخت نشده، به دلیل انحلال قهری قرارداد، دیگر امکان الزام قضایی خریدار به تادیه دین وجود ندارد؛ اما در فرض دوم، حتی پس از سررسید دین، فروشنده میتواند خریدار را ملزم به ادای ثمن قراردادی نماید و بابت تاخیر ایجاد شده مطالبه خسارت کند.
4-11. در شرط فاسخ عقد، حقوق و تکالیف طرفین قبل از تاریخ سررسید دین (دوره تعلیق) و بعد از آن (قطعی شدن وضعیت معلق علیه از حیث تحقق و عدم آن) متفاوت است. [10]
در دوره تعلیق (فاصله زمانی میان انعقاد عقد و تاریخ مقرر برای پرداخت ثمن یا اقساط آن)، عقد اثر خود، یعنی انتقال مالکیت، را جاری خواهد کرد اما به دلیل قید تعلیقی موجود در عقد، مالکیت خریدار در این دوره، مقید و متزلزل خواهد بود و به همین خاطر، خریدار میتواند مالکیت خود را به همین نحو و با همین قید به دیگری منتقل نماید ولی نمیتواند نسبت به مبیع برای دیگری مالکیت بدون قید و شرطی را فراهم سازد؛ بر همین مبنا، در این دوره، خریدار حق تصرفات منافی با حقوق فروشنده را ندارد (مواد 460 و 500 قانون مدنی).
بعد از سررسید دین و انقضای دوره تعلیق، بنابه این که خریدار ثمن معامله را تادیه نماید یا نه، رابطه حقوقی طرفین متفاوت خواهد شد: در صورت تادیه به موقع ثمن، قرارداد به حیات طبیعی خود ادامه خواهد داد و مالکیت مقید خریدار تبدیل به مالکیت تمام عیار و بدون قید و شرط میگردد؛[11] در غیر این صورت، قرارداد قهراً به پایان حیات خویش رسیده از بین خواهد رفت و طرفین مکلف خواهند شد که هر چه در اجرای قرارداد دریافت کردهاند به طرف مقابل بازگردانند.
5-11. در شرط فاسخ عقد، تا قبل از سررسید دین (تاریخ مقرر برای تادیه ثمن) امکان انصراف از شرط برای مشروطله وجود دارد: هدف از پیش بینی انفساخ عقد در صورت عدم تادیه به موقع ثمن، تضمین حقوق فروشنده است؛ بنابراین، او میتواند از چنین شرط و تضمینی، هر زمان که بخواهد، صرفنظر نماید. اثر انصراف از شرط این خواهد بود که مالکیت مقید خریدار تبدیل به مالکیت بدون قید و شرط میگردد. [12]
اما مساله مهم، بررسی امکان انصراف فروشنده از توسل به شرط بعد از تحقق موضوع آن یعنی عدم تادیه ثمن در موعد مقرر از سوی خریدار است. در پاسخ به این سوال، تفکیک میان دو فرض ضروری به نظر میرسد:
فرض اول موردی است که خریدار در تاریخ مقرر، ثمن قراردادی را پرداخت نمینماید اما در یک فاصله زمانی بعد از آن تاریخ، اقدام به پرداخت ثمن میکند و فروشنده نیز با دریافت ثمن اراده خود بر انتقال مال به خریدار را اعلام مینماید. در چنین موردی، ما با مشکل خاصی روبرو نیستیم و اساساً بحث انصراف از شرط پیش نمیآید: با عدم تادیه به موقع ثمن، قراداد اولیه تشکیل شده میان فروشنده و خریدار، به اقتضای شرط فاسخ، منحل میگردد اما بعداً با پرداخت ثمن از سوی خریدار و دریافت آن از سوی فروشنده، قرارداد ثانویه و جدیدی، احتمالاً با همان شرایط قرارداد سابق،[13] میان طرفین منعقد میگردد که مالکیت خریدار بر مبیع نتیجه این قرارداد ثانویه خواهد بود.
فرض دشوار فرض دوم است که در آن خریدار در تاریخ مقرر، ثمن قراردادی را پرداخت نمینماید و تصمیم به پرداخت آن در آینده نیز ندارد: در چنین فرضی، آیا فروشنده میتواند با انصراف از شرط و یا عدم توسط به شرط، مانع از انحلال قهری قرارداد شده و الزام خریدار با تادیه ثمن را مطالبه کند؟
در پاسخ به این سوال، دیدگاه مشهور معتقد است که امکان انصراف از شرط و یا انصراف از توسل به آن بعد از تاریخ سررسید دین وجود ندارد: با تحقق شرط (عدم تادیه ثمن در تاریخ مقرر)، بنابه اقتضای شرط، قرارداد خود به خود و قهراً از بین میرود و لذا قراردادی و تبعاً تعهدی بر عهده خریدار باقی نمیماند تا امکان انصراف از شرط قراردادی و الزام خریدار به تادیه ثمن ممکن باشد. مضافاً به این که پذیرش نتیجهای غیر از این، تفاوت میان «شرط فسخ» و «شرط فاسخ» را از میان خواهد برد.
پذیرش این پاسخ با دشواریهایی روبرو است: شرطی که حسب اراده طرفین هدفش تضمین حقوقی بایع بوده است، چه طور میتواند کارکردی بر ضد هدف خود داشته و به وسیلهای در دست خریدار متخلف برای انحلال قرارداد تبدیل شود. شرط فاسخ مندرج در قرارداد، قطعاً باید در چارچوب عقد اصلی و اهداف مشترک طرفین از انعقاد قرارداد تفسیر شود. آیا با درج چنین شرطی در عقد، طرفین به دنبال متزلزل ساختن رابطه قراردادی برقرار شده بودهاند و به اهداف اقتصادی خویش از قرارداد صرفاً به عنوان یک احتمال نگریستهاند؟ یا این که برعکس، در راستای محکمتر کردن پیوند قراردادی، تحکیم الزامات ناشی از آن و تضمین اهداف اقتصادی مدنظر، شرط فاسخ را در قرارداد تعبیه کردهاند؟ شرط باید در پرتو اصل عقد تفسیر شود: عقد به منظور تحقق تبادلی اقتصادی منعقد شده است، شرط نیز باید تحقق این امر را تضمین کند؛ غرض این بوده که فروشنده بتواند در مواجهه با تخلف خریدار تضمینی در اختیار داشته باشد نه این که در چنین وضعی، قرارداد را از دست دهد. بنابراین، در هر قرارداد باید دید مصلحت مشروط له در انحلال قرارداد است یا در بقاء آن. در فرض اخیر، شرط فاسخ اختیار مشروط له را محدود نمیسازد و نمیتواند بر خلاف مصلحت او عمل نماید. تشخیص مصلحت مشروط له نیز بر عهده خود اوست. بدین ترتیب، با درج شرط فاسخ در قرارداد، فروشنده امکان انحلال خود به خودی قرارداد را به عنوان یک امکان اضافی برای خود فراهم نموده، اما امکان حفظ قرارداد را از خود سلب ننموده است. اگر چنین حق انتخابی برای فروشنده وجود نداشته باشد، شرط فاسخ بیش از آن که به سود مشروط له عمل نماید به سود مشروط علیه (خریدار) عمل خواهد کرد: زیرا خریداری که پس از انعقاد قرارداد منافع خویش را در انحلال قرارداد و فرار از تعهدات ناشی از آن مییابد، با عدم تادیه به موقع ثمن موجبات رهایی خود از قرارداد را فراهم خواهد ساخت؛ بدین ترتیب شرط فاسخ به جای تضمین حقوق فروشنده، ماهیتاً تبدیل به خیار شرط به نفع خریدار خواهد شد، نتیجهای که پذیرش آن صحیح نیست.
بنابه ملاحظات فوق، شاید بتوان با تاکید بر هدف شرط (تضمین حقوق فروشنده) مدعی شد که شرط فاسخ حق انتخاب فروشنده را از بین نمیبرد: در شرط فاسخ، در صورت تحقق شرط، عقد خود به خود منحل میگردد، مگر آن که در یک فرصت منطقی و متعارف، فروشنده اراده خود بر حفظ قرارداد را از طریق الزام خریدار به تادیه ثمن اعلام دارد. در این صورت، تفاوت شرط فسخ با شرط فاسخ از حیث آثار این خواهد بود که: در شرط فسخ، در صورت تحقق شرط، قرارداد خود به خود منحل نمیگردد بلکه انحلال آن نیازمند اراده انشایی فوری مشروط له است (:اصل بر بقای قرارداد است)؛ اما در شرط فاسخ، در صورت تحقق شرط، قررداد منحل میگردد مگر آن که مشروط له بخواهد قراردادرا علیرغم تخلف خریدار کماکان حفظ نماید (:اصل بر انحلال قرارداد است).
میان دو دیدگاه فوق، اگر بخواهیم کماکان پایبند به دیدگاه اول (نظر مشهور) باشیم، لااقل، به منظور جلوگیری از اختلاط میان شرط فاسخ و خیار شرطی که مشروط له آن خریدار است، باید بپذیریم که در شرط فاسخ (:شرط انفساخ عقد در صورت عدم تادیه به موقع ثمن)، پس از انحلال قهری قرارداد که تخلف خریدار زمینه ساز آن بوده است، فروشنده بتواند با استناد به تقصیر خریدار به مطالبه خسارت از وی اقدام نماید: این امر انگیزه اقتصادی خریدار را برای نقض تعهد قراردادی سلب مینماید.
- آخرین و موثرترین تدبیر از میان تدابیر قراردادی به منظور برقراری تعادل میان موقعیت حقوقی و اقتصادی فروشنده و خریدار در عقد بیع، استفاده از «شرط حفظ مالکیت»[14] برای فروشنده است. این شرط، از یک سو این امکان را به اشخاص میدهد که قرارداد خرید و فروش رابه نحو قطعی و منجز میان خود منعقد نمایند و از سوی دیگر مانع از این میشود که فروشنده قبل از دریافت ثمن مالکیت خود بر مبیع را از دست دهد. بدین ترتیب، عقد بین طرفین شکل میگیرد اما اثر اصلی آن به تاخیر میافتد.
سایر تدابیر قراردادی چنین نتایجی رابه طور توامان تامین نمینماید. در پارهای از آنها (: تدبیر اول) طرفین با ساتفاده از قالبهایی چون تعهد به بیع و اجاره به شرط تملیک، هنوز آمادگی لازم برای انعقاد عقد نهایی و مطلوب خویش، یعنی قرارداد خرید و فروش، را ندارند و در پارهای دیگر (: تدبیر دوم تا چهارم) رابطه حقوقی نهایی و مطلوب میان طرفین شکل میگیرد اما اثر آن نیز فوراً جاری میشود و این فوریت جریان اثر برای فروشنده دغدغه آفرین است: او سلطه مالکانه خود بر مبیع را به نفع خریدار از دست میدهد در حالی که هنوز ثمن را دریافت نکرده است. شرط حفظ مالکیت مستقیماً همین دغدغه را نشان گرفته، آن را برطرف میکند: مبیع به خریدار فروخته شده است اما تا زمانی که ثمن آن را نپرداخته سلطه مالکانه مطلوب خود بر مال پیدا نمیکند. بدین ترتیب، در واقع، از طریق شرط حفط مالکیت نابرابری موقعیت اقتصادی فروشنده و خریدار به طور حقیقی بر طرف میشود و تعادل حقوقی و اقتصادی به نحو بایسته بر قرار میگردد. [15]
با این حال، استفاده از این شرط در ایران، بر خلاف سایر نظامهای حقوقی،[16] با اقبال زیادی روبرو نبوده است. ظاهراً سبب این کم اقبالی. دشواری نظری تصور بیعی است که در آن خریدار فوراً مالکیتی را تحصیلی نمینماید. در همین راستاست که استفاده از شرط فاسخ، به جای شرط حفظ مالکیت، در قراردادها به نحوه فزاینده و افراط گونهای رواج پیدا کرده است: چراکه در شرط فاسخ، میان عقد بیع و مالکیت خریدار فاصله نمیافتد.
اما باید توجه داشت که شرط فاسخ تضمینی را که شرط حفظ مالکیت در اختیار فروشنده قرار میدهد تامین نمینماید، مضافاً به این که همان طورکه فبلاً گفته شد، در شرط فاسخ تخلف خریدار باعث میشود فروشنده مالکیت از دست رفته خود را باز یابد اما در عین حال قرارداد را از دست داده و در تامین هدف اقتصادی خود ناکام بماند. بنابر این شایسته تر آن است که با برطرف کردن مشکلات نظری که مانع از انس عرف معاملاتی در ایران با شرط حفظ مالکیت میشود، اشخاص را به استفاده از این شرط به جای شرط فاسخ ترغیب کرد.
- مشکلات نظری احتمالی بر سر راه پذیرش شرط ذخیره مالکیت نیز به راحتی قابل بر طرف کردن میباشند. این مشکلات را میتوان به طور کلی در قالب سه ایراد طرح کرد: ایراد عدم امکان فاصله انداختن میان عقد (بیع) و اثر آن (انتقال مالکیت)؛ ایراد عدم امکان منوط کردن اثر عقد (انتقال مالکیت) به یکی از ارکان عقد (ثمن) و ایراد عدم امکان منوط کردن اثر عقد به رفتار یکی از طرفین (خریدار).
ایراد اول- عدم امکان فاصله انداختن میان عقد و اثر آن: فاصله انداختن میان عقد و اثر آن با هیچ مشکل نظری واقعی در هیچیک از نظامهای حقوقی روبرو نیست. به اقتضای اصل حاکمیت اراده، اشخاص میتوانند عقدی را منعقد نمایند یا نه، همان طور که میتوانند درصورت انتخاب انعقاد عقد، در خصوص زمان جاری شدن اثر و چگونگی آن هر گونه که میخواهند توافق کنند. در عقد بیع نیز با این که هدف از انعقاد بیع مالکیت خریدار بر مبیع است، طرفین میتوانند در خصوص زمان و چگونگی تحصیل این مالکیت توافق کنند.[17] به تعبیر سنتی، بیع گرچه تملیک است و انتقال مالکیت مقتضای ذات عقد،[18] اما این انتقال مالکیت حسب وجود یا عدم وجود موانع مادی، ارادی و یا قانونی میتواند فوری و یا با تاخیر باشد: در بیع مال موجود به صورت کلی در معین و یا کلی فی الذمه و همین طور در بیع مال آینده، گرچه ما با بیع روبروییم اما خریدار با فاصله و پس از برطرف شدن مانع مادی (تعیین مصداق در بیع مال موجود به صورت کلی و وجود در بیع مال آینده) مالک مبیع میشود؛ در بیع عین معین موجود با شرط حفظ مالکیت نیز به دلیل اراده طرفین، خریدار با فاصله و پس از تحقق شرایط قراردادی مالک مبیع میشود.
ایراد دوم- عدم امکان منوط کردن اثر عقد (انتقال مالکیت) به یکی از ارکان عقد (ثمن): در تفصیل این ایراد میتوان گفت ثمن یکی از ارکان تشکیل دهنده عقد بیع است، پس چطور میتوان عقد بیعی را بدون آن تشکیل داد و انتظار داشت اثر عقد با تحقق رکن تشکیل دهنده عقد محقق گردد. پاسخ این ایراد روشن است: آنچه برای تشکیل عقد بیع لازم است تعیین ثمن است نه پرداخت آن. در بیع با شرط حفظ مالکیت نیز در زمان انعقد عقد، ثمن و زمان پرداخت آن معلوم و معین است و انتقال مالکیت نه به تعیین ثمن که به پرداخت ثمن وابسته میگردد.
ایراد سوم- عدم امکان منوط کردن اثرعقد به رفتار یکی از طرفین: ممکن است گمان شود که در تعلیق، معلق علیه نباید وابسته به اراده یکی از طرفین باشد و حال که در بیع با شرط حفظ مالکیت، انتقال مالکیت به پرداخت ثمن (اراده خریدار) وابسته میگردد. این ایراد نیز وارد نیست: زیرا در تعلیق، معلق علیه میتواند هر امر احتمالی باشد:[19] خارج از اراده طرفین (تابع عوامل طبیعی،[20] تابع اراده اشخاص ثالث[21] و یا ترکیبی از آن دو[22]) و یا جزئاً و یا کلاً تابع اراده مشترک طرفین[23] و یا یکی از آنها. [24] تنها محدودیتی که برای معلق علیه از این حیث ذکر شده است این است که تحقق معلق علیه نباید تابع اراده محض و درونی بدهکار (در عقود عهدی) و ناقل (در عقود تکمیلی) باشد.[25] در بیع با شرط حفظ مالکیت نیز این محدودیت مصداق پیدا نمیکند: زیرا انتقال مالکیت منوط به اراده محض و درونی فروشنده نمیگردد بلکه منوط به عمل خریدار (منتقل الیه) میشود.
- با توجه به بدون ایراد بودن و صحت بیع با شرط حفظ مالکیت، موضوع بعدی آثار چنین بیعی است. از حیث آثار، در بیع با شرط حفظ مالکیت باید میان دو دورهی قبل و بعد ازتاریخ مقرر در قرارداد برای تادیه ثمن تفکیک کرد.[26]
تا قبل از سررسید موعد قراردادی پرداخت ثمن، خریدار هنوز حق مالکیت بر مبیع را تحصیل نمینماید، اما دارای حق مسلم بالفعلی میِشود که چه آن را حق دینی محض توصیف کنیم و یا حق دینی عینی و یا حق عینی غیر از مالکیت،[27] در هر حال، این حق دارای ارزش حقوقی و اقتصادی بوده و به همین نحو قابل انتقال به دیگری است. مضافاً این که حق مزبور توانایی این را دارد که تصرفات معارض فروشنده را غیر نافذ کند. از طرف مقابل، در این دوره گرچه فروشنده مالکیت را برای خود حفظ کرده است اما مالکیت او مانند گذشته تمام عیار و بدون قید و شرط نیست. [28] بنابراین، گرچه او میتواند حق فعلی خود بر مبیع را با تمام قیود مربوطه به ثالثی منتقل نماید، اما نمیتواند برای آن شخص مالکیت بدون قید و شرطی را ایجاد کند. فروشنده، در واقع، با انعقاد بیع با شرط حفظ مالکیت، خود را متعهد کرده است تا سررسید پیش بینی شده برای تادیه ثمن، منتظر و ملتزم به قرارداد باقی بماند. برای ممنوعیت فروشنده به فروش مطلق مبیع به شخص ثالث در این دوره میتوان از یک سو به سلب ضمنی حق فروش مال به دیگری از خود[29] و از سوی دیگر به قاعده ممنوعیت سوء استفاده از حق[30] نیز استناد جست.
پس از سررسید موعد قراردادی پرداخت ثمن، بنابه این که خریدار اقدام به تادیه ثمن نماید یا خیر، رابطه حقوقی طرفین متفاوت خواهد بود. در صورت تادیه به موقع ثمن، خریدار، ما به ازاء ثمن پرداختی را که مالکیت مبیع است تحصیل خواهد کرد. [31]
اما در صورت عدم تادیه به موقع ثمن باید میان دو فرض تفکیک کرد:
فرض اول موردی است که خریدار با تاخیر اقدام به پرداخت ثمن مینماید و فروشنده نیز آن را قبول میکند. در چنین فرضی، خواه ما معتقد به انحلال بیع اول و جایگزینی بیع مجددی باشیم و خواه معتقد به ادامه حیات همان بیع اصلی، در هر حال، نتیجه عملی واحد خواهد بود: فروشنده به ثمن قراردادی میرسد و خریدار مالکیت مبیع را تحصیل مینماید.
فرض دشوار، فرض بعدی است که در آن، موعد مقرر برای پرداخت ثمن سپری میشود بدون آن که خریدار به تعهد خود عمل کرده باشد و یا ارادهای بر ایفای آن در آینده داشته باشد. در چنین فرضی، آیا باید حکم به انحلال قهری قرارداد داد و مدعی شد که دیگر امکان الزام خریدار به تادیه ثمن وجود ندارد؟
پذیرش چنین نتیجهای منطقی به نظر نمیرسد. درست است که در نهاد تعلیق (شرط تعلیقی) با عدم تحققق معلق علیه در موعد قراردادی، عقد معلق به پایان حیات خود رسیده منحل خواهد شد،[32] اما در بیع با شرط حفظ مالکیت وضعیت متفاوت است:
اولاً- قصد طرفین از درج شرط حفظ مالکیت در عقد بیع، تعلیق اثر (انتقال مالکیت) به تادیه ثمن بوده است نه تعلیق اساس عقد بیع به تادیه ثمن.
ثانیاً- حداکثر دلالت شرط بر این است که تا ثمن تادیه نشود خریدار مالک نمیگردد، نه این که در صورت عدم تادیه به موقع ثمن، قرارداد صرفنظر از تمایل فروشنده قهراً منحل شود و خریدار امکان مالک شدن بعد از آن تاریخ را از طریق آن قرارداد برای همیشه از دست دهد. در واقع، در اینجا نیز شرط باید در چارچوب عقد تفسیر شود: هدف از انعقاد عقد بیع، انتقال دو مالکیت (مالکیت بر مبیع و مالکیت بر ثمن) به طرف مقابل قراردادی بوده است؛ هدف از درج شرط حفط مالکیت نیز، نه متزلزل ساختن و احتمالی کردن اصل دو انتقال بلکه صرفاً همزمان سازی و وابسته کردن این دو انتقال به یکدیگر بوده است: به همین خاطر، بادرج شرط حفظ مالکیت، فروشنده این امکان را مییابد که تا قبل از تحصیل مالکیت بر ثمن، مالکیت خود بر مبیع را از دست ندهد؛ عدم تادیه به موقع ثمن نیز اصل تبادل میان دو مالکیت را ضرورتاً منتفی نمیسازد بلکه صرفاً آن دو را منوط و وابسته به یکدیگر میکند.
ثالثاًَ- شرط حفظ مالکیت شرطی به نفع فروشنده است و فروشنده به عنوان مشروط له همواره میتواند از آن صرفنظر کند: قبل از سررسید موعد ثمن و یا بعد از آن (بر خلاف شرط فاسخ که پذیرش امکان انصراف از شرط پس از تاریخ مقرر برای تادیه ثمن دشوار است).
رابعاً- در توصیف ماهیت شرط حفظ مالکیت به «شرط تعلیقی»[33] و یا «اجل تاخیری»[34] اختلاف نظر شدیدی وجود دارد.[35] پرداخت ثمن در تاریخ معین، از یک سو، با عنایت به معلوم نبودن پایبندی خریدار به تعهد قراردادی خویش واجد ویژگی احتمالی بودن[36] تعلیق است[37] و از سوی دیگر با توجه به الزامی بودن تعهد واجد ویژگی مسلم بودن مورد نیاز در نهاد تاجیل است.[38] مضافاً به این که میتوان احتمالی یا مسلم توصیف کردن پرداخت ثمن را اساساً تابعی از اراده خود طرفین در هر قرارداد دانست:[39] در یک قرارداد ممکن است طرفین، با در نظر گرفتن احتمال عملی عدم پرداخت ثمن از سوی خریدار، انتقال مالکیت را «معلق» به پرداخت به موقع ثمن کرده باشند؛ در قرارداد دیگری طرفین با مدنظر قراردادن پرداخت ثمن به عنوان یک ضرورت حتی الوقوع، انتقال مالکیت را صرفاً «موجل» به پرداخت ثمن نموده باشند. [40]
توصیف شرط حفظ مالکیت به پرداخت ثمن به «اجل تاخیری»، و نه «شرط تعلیقی»، میتواند به نحو روشنتری ما را به پذیرش امکان حفظ قرارداد و الزام خریدار به تادیه ثمن پس از موعد پیشبینی شده در قرارداد هدایت کند: در اجل تاخیری حسب اراده طرفین، اثر حقوقی مسلم الوقوع است اما با تاخیر در حالی که در شرط تعلیقی اثر حقوقی محتمل الوقوع است.
با این حال، شایان ذکر است که در سایر نظامهای حقوقی مورد مطالعه توسط نویسنده، حتی در فرضی که شرط حفظ مالکیت، شرط تعلیقی نیز توصیف میشود، پس از عدم تحقق معلق علیه (پرداخت به موقع ثمن از سوی خریدار)، باز هم قرارداد خود به خود و قهراً به پایان حیات نمیرسد: تخلف خریدار این امکان را به فروشنده میدهد که قرارداد را حفظ کرده، اقدام به الزام قضایی خریدار به پرداخت ثمن و خسارت تاخیر در تادیه آن نماید و یا این که اعلام انحلال قرارداد را از دادگاه تقاضا نماید. [41]
جالب این که در کشورهایی مانند فرانسه و بلژیک، دادگاهها حتی اجباری به پذیرش تقاضای انحلال صورت گرفته از سوی فروشنده ندارند؛ آنها حسب مورد و با بررسی مجموع عوامل موثر به ویژه اهداف اقتصادی مدنظر در قرارداد و از جمله ارزیابی میزان بخش تادیه شده و نشده ثمن ممکن است با تقاضای فروشنده برای اعلام انحلال قرارداد موافقت کنند و یا این که مصلحت را در حفظ قرارداد و الزام خریدار به پرداخت ثمن تشخیص دهند. [42]
نتیجهگیری
به منظور حمایت از فروشنده و برقراری رابطه برابرانه میان طرفین در عقد بیع میتوان از ابزارهای متعددی استفاده کرد: تعهد به بیع و اجاره به شرط تملیک، وثیقه قرار دادن مبیع بابت طلب فروشنده از خریدار، پیش بینی حق فسخ برای فروشنده و یا انفساخ قهری قرارداد در صورت عدم تادیه به موقع ثمن از سوی خریدار.
اما موثرترین تدبیر عبارت است از استفاده از شرط حفظ مالکیت. شرط مزبور به طرفین این امکان را خواهد داد که در عین انعقاد فوری و منجز عقد بیع، از طریق همزمان کردن انتقال مالکیت دو عوض قراردادی، موازنهای منطقی و عادلانه را میان خود فراهم سازند.
سایر تدابیر قراردادی چنین نتایجی را به طور توامان تامین نمینمایند. در پارهای از آنها، طرفین، انعقاد عقد مدنظر و مطلوب خویش (عقد بیع) را به تاخیر میاندازند؛ در پارهای دیگر، رابطه حقوقی نهایی مدنظر بلافاصله میان طرفین شکل میگیرد اما اثر آن نیز فوراً جاری میشود و این فوریت برای فروشنده موقعیت خطرناکی را فراهم میکند.
منابع
الف) فارسی
- امینی، منصور، انتقال مالکیت در قراردادهای فروش در حقوق ایران، فرانسه و آلمان، مجله تحقیقات حقوقی دانشکده حقوق، دانشگاه شهید بهشتی، شماره ٣٧، 1382.
- شهیدی، مهدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات مجد، 1380؛ حقوق مدنی 6، انتشارات مجد، 1382.
- عسگری، حکمت ا…، توافق قراردادی فروشنده و خریدار در مورد زمان انتقال مالکیت مبیع در حقوق ایران و انگلستان، پایاننامه دکتری، با راهنمایی دکتر منصور امینی، دانشگاه شهید بهشتی، 1388.
- کاتوزیان، ناصر، قواعد عمومی قراردادها، ج١، مفهوم عقد انعقاد و اعتبار قرارداد، شرکت سهامی انتشار، 1383؛ نظریه عمومی تعهدات، نشر یلدا، 1374؛ قواعد عمومی قراردادها، ج ٥، خیارات، انتشارات بهنشر، 1369؛ معاملات معوض- عقود تملیکی، چاپ چهارم، شرکت سهامی انتشار، 1371.
ب) فرانسه
- Benabant. A., Les obligations, 4éd, Montchrestien, 1994; les contrats spéciaux civils et commerciaux, 4éd, montchrestien, 1999.
- Brocca. A., Manuel de la clause de réserve de propriété, Lyon, Dunod, 1982.
- Collart Dutilleul. F.- Delebecque. Ph., Contrats civils et commerciaux, 4éd, précis dalloz, 1998.
- Ghestin. J.- Desché. B., la vente, L.G.D.J, 1990.
- Larroumet. Ch, le retard dans le transfert de propriété, thèse. Paris, 1987.
- Malaurie. Ph. Aynès. L, les contrats spéciaux, cujas, 1988; les obligations, cujas, 1997.
- Margellos. Th, la protection du vendeur à crédit d’objets mobiliers corporels à travers la clause de réserve de propriété (étude de droit compare), Bibliothéque de droit privé, Paris, 1989.
- Marty. G.- Raynaud. P.- Jourdain. P., les biens, delloz, 1995.
- Mazeaud. H. L. J.- Chabas. F.- De juglart. M, Principaux contrats: vente et échange, 7éd, montchrestien, 1987.
- Perroghon. F, la réserve de propriété dans la vente de meubles corporels, litec, 1988.
- Starck. B. – Roland. H.- Boyer. L, les obligations, 4éd, litec, 1992.
- Terré. F.- simler. Ph.- Lequette. Y, les obligations, 7éd, précis Dalloz, 1999.
L’absence d’équilibre entre le statut economique du vendeur et de l’acheteur dans le contrat de vente
Mansour AMINI
Abstract
Le vendeur et l’acheteur ont l’intention d’échanger le prix et la chose en concluant le contrat de vente. Malgré cela, dans la vente à crédit de corps crtain, aussitôt le contrat conclu, l’acheteur devient propriétaire de la chose tandis que le vendeur n’a toujours pas reçu le prix. Cette inégalité economique entre les deux parties du contrat exposera certainement le vendeur à des risques. Pour éviter cela et soutenir le vendeur, le code civil a prévu des mesures protectrices. Mais celles- ci n’établissent pas d’équilibre logique et souhaitable dans le rapport contractuel des parties.
C’est la raison pour laquelle les deux côtés doivent créer l’équilibre souhaité à la fois economique et juridique en prenant des measures contractuelles adéquates. Dans cet article, l’auteur essaie d’examiner et de clarifier ces mesures.
Mots cles
Vente, Promesse de Vente, Location- Vente, Condition Suspensive, Condition Résolutoire, Terme Suspensif, Clause de reserve de propriete.
٭ استادیار دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی.
[1]- ر. ک به مقاله «انتقال مالکیت در قرادادهای فروش در حقوق ایران، فرانسه و آلمان» از همین نویسنده در مجله تحقیقات حقوقی دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، ش 37، 1382.
[2]- ر. ک: مرحوم دکتر مهدی شهیدی، حقوق مدنی ٦، انتشارات مجد، 1382، ش 58، ص 76.
[3]- ر. ک: دکتر ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها، ج ٥، خیارات، انتشارات بهنشر، 1369، ش 921، ص 151.
[4]- فروشنده نیازی به اثبات نقض عهد خریدار (عدم تادیه ثمن در تاریخ مقرر) ندارد: او باید صرفاً وجود قرارداد و تعهد را اثبات نماید. بعد از این، اصل بر عدم ایفای تعهد خواهد بود، مگر آن که متعهد اجرای تعهد و بری الذمه شدن خود را اثبات نماید یا اینکه اثبات نماید که عدم اجرای تعهد ناشی از عامل خارجی غیر قابل پیش بینی و غیر قابل احتراز بوده است (ماده 198 قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی و ماده 227 و 229 قانون مدنی).
[5]- مگر اینکه قایل به تراخی در خیار تخلف از شرط فعل باشیم.
[6]- با این حال، شاید بتوان با جستجوی اراده مشترک طرفین در مفاد شرط، میان دو نوع شرط فاسخ قایل به تفکیک شد: اگر انفساخ عقد از سوی طرفین حسب مفاد شرط منوط به «عدم تادیه» به معنای نقض عهد از سوی خریدار باشد، در تصدیق قضایی انحلال، احراز تخلف یعنی عدم وجود عامل خارجی غیر قابل پیش بینی و غیر قابل احتراز موثر است؛ اما چنانچه حسب مفاد شرط، انفساخ عقد منوط به «عدم وصول ثمن به هر دلیلی» باشد، در تصدیق قضایی انحلال نیازی به احراز تخلف و یا بررسی ادعای خریدار مبنی بر تحقق شرایط فورس ماژور در عدم تادیه دین نمیباشد. در صورت وجود هرگونه تردید در مفاد شرط، طبیعی است عرف، شرایط و اوضاع و احوال به ویژه اقتصادی حاکم بر موضوع، تعیین کننده خواهند بود.
اثر عملی تفکیک فوق الذکر در جایی ظاهر خواهد شد که برای مثال عدم وصول ثمن معامله در تاریخ مقرر، به دلیل اعلام تعطیلی ناگهانی مراکز دولتی و بانکها از سوی دولت باشد.
[7]- در حقوق ایران، ر. ک: نظریه دکتر ناصر کاتوزیان، نظریه عمومی تعهدات، ش 81، ص 117؛ قواعد عمومی قراردادها، ج ٥، ش ١٠٦٤، ص 401. در حقوق فرانسه، ر. ک:
Terré. F.- simler. Ph.- Lequette. Y, les obligations, 7éd, précis Dalloz, 1999, n 1137, p. 1030.
[8]- شیوعی که اگر نظر مشهور در باب اثر شرط فاسخ را بپذیریم برای فروشنده میتواند بسیار خطرناک باشد.
[9]- مانند آن که در قرارداد آمده باشد ک در صورت عدم تادیه به موقع ثمن، قرارداد فسخ خواهد شد و هیچ قرینه دیگری برای کشف اراده مشترک طرفین از این عبارت وجود نداشته باشد.
[10]- در حقوق ایران، ر. ک: دکتر ناصر کاتوزیان، نظریه عمومی تعهدات، ش ٨٢، ص ١١٨. در حقوق فرانسه، ر. ک: Terré- Simler- Lequette, op.cit., n 1137- 1138, p. 1030
[11]- در خصوص این که تادیه ثمن فقط نسبت به آینده اثر دارد و یا این که در گذشته نیز موثر است، میان نظامهای حقوقی اختلاف است: برخی ازنظامهای حقوقی، مانند فرانسه، معتقدند که با تادیه ثمن، خریدار مالکیت قطعی مبیع را از لحظه انعقاد عقد به دست میآورد و لذا اعمال حقوقی او در دوره تعلیق صحیح میگردند.
همه نظامهای حقوقی، با این حال، میپذیرند که طرفین قرارداد میتوانند در مورد زمان انتقال مالکیت قطعی مبیع به خریدار توافق کنند.
[12]- نباید گمان کرد شخصی که در هنگام انعقاد قرارداد، مشروط له است ممکن است در دوره زمانی بعد از قرارداد، به دلیل نوسانات اقتصادی بازار، تبدیل به مشروط علیه شود: زیرا، معیار برای تشخیص مشروط له، و در نتیجه تشخیص شخصی که حق انصراف از شرط را دارد، زمان انعقاد عقد و درج شرط در قرارداد است.
[13]- فروشنده میتواند برای تشکیل قرارداد جدید، شرایط تازهای را اضافه نماید، از جمله این که میزان ثمن معامله را افزایش دهد.
[14]- Clause de réserve de propriété.
[15]- شرط حفظ مالکیت، در واقع، نسبت نامتوازن میان دو عوض قراردادی در عقد بیع را که انتقال فوری مالکیت از ناحیه فروشنده در برابر تعهد به پرداخت ثمن از ناحیه خریدار است تبدیل به یک رابطه متوازن میکند و انتقال مالکیت و پرداخت ثمن را به عنوان دو عوض متقابل قراردادی به هم وابسته و همزمان مینماید. در نتیجه، در بیع به شرط حفظ مالکیت، بر خلاف بیع اقساطی معمولی، هر یک از طرفین دقیقاً زمانی مالک عوض مقابل میشود که مالکیت خود بر معوض را از دست میدهد.
[16]- V.: Ghestin. J.- Desché. B., la vente, L.G.D.J, 1990; Larroumet. Ch, le retard dans le transfert de propriété, thèse. Paris, 1987; Margellos. Th, la protection du vendeur à crédit d’objets mobiliers corporels à travers la clause de réserve de propriété (étude de droit compare), Bibliothéque de droit privé, Paris, 1989; Mazeaud. H. L. J.- Chabas. F.- De juglart. M, Principaux contrats: vente et échange, 7éd, montchrestien, 1987; Perroghon. F, la réserve de propriété dans la vente de meubles corporels, litec, 1988.
[17]- با این حال، اشخاص نمیتوانند عقد بیعی را منعقد کنند و در عین حال توافق نمایند که اثر آن (انتقال مالکیت) هیچگاه جاری نشود: چنین شرطی به روشنی از مصادیق شرط خلاف مقتضای ذات عقد بیع خواهد بود.
[18]- انتقال مالکیت مقتضای ذات عقد بیع است ولی انتقال فوری مالکیت مقتضای اطلاق عقد. همین تعبیر توسط برخی از نویسندگان فرانسوی نیز استفاده شده است:
“si l’obligation de transférer immédiatement la propriété est dans le droit modern de la nature de la vente, elle n’est cependant pas de son essence”: AUBRY et RAU, cours de droit civil francais, T. V., 5 ed., 1907, • 349.
[19]- V.: Benabant. A., Les obligations, 4éd, Montchrestien, 1994, n 319, p. 163; Terré – Simler- Lequette, op.cit., n 1125, p. 1019; Starck. B. – Roland. H.- Boyer. L, les obligations, 4éd, litec, 1992, n 1103 et s., pp. 464 et s.
[20]- مانند مساعدت عوامل جوی و یا به بارنشستن محصول دیمی
[21]- اعطای وام از سوی بانک و یا قبول پیشنهاد ازدواج از ناحیه شخصی
[22]- مساعدت عوامل جوی به همراه بازگشت شخصی از سفر
[23]- توافق طرفین در معاملهای دیگر
[24]- قبول پیشنهاد ازدواج از سوی طرف مقابل یا انجام امور خاصی از سوی طرف مقابل
[25]- اگر تحقق معلق علیه تابع اراده محض مدیون و یا ناقل باشد اما این اراده بروز بیرونی قابل ارزیابی برای دادگاه داشته باشد، باز تعلیق فاقد هر گونه ایرادی است، مانند تعلیق به ترک شغل و یا شهر معینی از ناحیه مدیون و یا ناقل: در این مورد، دادگاه به راحتی میتواند تحقق و یا عدم تحقق معلق علیه را مورد وارسی قرار دهد. اما در جایی که معلق علیه منوط به اراده محض و درونی مدیون و یا ناقل میشود، از آنجا که امکان ارزیابی امر درونی برای دادگاه وجود ندارد، تعلیق با اشکال (اثباتی نه ماهوی) مواجه میشود، مانند تعلیق فروش به تصمیم فروشنده برای فروش، ر. ک:
Benabant, op. cit., n 319, p. 164; Terré – Simler- Lequette, op.cit., n 1126, p. 1021.
[26]- در حقوق ایران، ر. ک: مرحوم دکتر مهدی شهیدی، تشکیل قراردادها و تعهدات، انتشارات مجد، 1380، ش 44 و 45، صص 76- 77؛ دکتر ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها، ج ١، ش ٣٠ و ٣١، صص 64- 65؛ نظریه عمومی تعهدات، نشر یلدا، 1374، ص . در حقوق فرانسه ر. ک:
Ghestin- Desche, op. cit., n 590 et 606, pp. 654 et 664; Margellos, Th. Préc. N 77 et s., pp. 102 et s.; Marty. G.- Raynaud. P.- Jourdain. P., les biens, delloz, 1995, n 46, pp. 56- 57; Mazeaud- Chabas- De juglart. M, op. cit., n 912, p. 195.
[27]- به شرط آن موضوع مورد معامله عین معین باشد و به شرط آن که معتقد به حصری بودن حقوق عینی نباشیم.
[28]- مالکیت مالک در این دوره را میتوان به مالکیت مقید به شرط فاسخ تعبیر کرد.
[29]- مواد ٤٥٤ و 474 قانون مدنی.
[30]- اصل ٤٠ قانون اساسی و ماده ١٣٢ قانون مدنی.
[31]- در خصوص این که تادیه ثمن، خریدار را از چه لحظهای مالک مبیع میکند (: از همان لحظه تادیه و یا از ابتدای عقد) اختلاف است. در حقوق ایران دیدگاه اول و در حقوق فرانسه دیدگاه دوم حاکم است. با این حال، همه اتفاق نظر دارند که توافقات خصوصی طرفین در این زمینه را باید معتبر دانست. ر. ک: دکتر ناصر کاتوزیان، قواعد عمومی قراردادها، ج ١، ش 36، ص 75.
[32]- در حقوق فرانسه برای توصیف این وضعیت از اصطلاح Caducité، به معنای عقیم ماندن قرارداد، استفاده میشود. اصطلاح مزبور نشان میدهد که قرارداد صحیحاً تشکیل یافته است اما به دلیل فراهم نبودن شرایط مقتضی برای بقاء، بدون آن که به هدف نهایی خود واصل گردد از ادامه حیات بازمانده است. ر. ک: Benabant, op. cit., n 323, p. 165
در حقوق ایران، با توجه به نبود اصطلاح معادل، استفاده از اصطلاح انفساخ مناسبتر از اصطلاح بطلان در چنین موردی است.
[33]- Condition suspensive.
[34]- Teme suspensif.
[35]- V.: Benabant, op. cit., n 302 et s., pp. 154 et s; Margellos, Th. Préc., n 31- 32, pp. 31- 32; Terré- Simler- Lequette, op. cit., n 1103, p. 1015.
[36]- در نهاد تعلیق، ایجاد اثر حقوقی منوط به اموری احتمالی در آینده میشود در حالی که در تاجیل، اثر منوط به اموری مسلم در آینده میشود. امور احتمالی همچون امور مسلم به دو دسته تقسیم میشود: امور احتمالی و یا مسلم مادی، و امور احتمالی و یا مسلم حقوقی. ر. ک: دکتر ناصر کاتوزیان، نظریه عمومی تعهدات، ش ٧٩، ص 114 و
Terré- Simler- Lequette, op. cit., n 1121, p. 1017.
[37]- در حقوق ایران، ر. ک: دکتر ناصر کاتوزیان، معاملات معوض- عقود تملیکی، چ ٤، ش 107، ص 158 و نیز V.: Mazeaud- Chabas., vente, op. cit., n 922- 2, p. 208
[38]- V.: Benabant. A., les contrats spéciaux civils et commerciaux, 4éd, montchrestien, 1999, n 140, p. 91; Collart Dutilleul. F.- Delebecque. Ph., Contrats civils et commerciaux, 4éd, précis dalloz, 1998, n 194, p. 195; Ghestin- Desché, op. cit., n 600- 605, pp. 663- 666.
[39] – V.: Terré- Simler- Lequette, op. cit., n 1103, p. 1005.
[40]- مهمترین تفاوت میان تعلیق و تاجیل در حقوق فرانسه این است که در تعلیق بر خلاف تاجیل، آثار عطف به ما سبق میشود: ر. ک:
Ghestin- Desché, op. cit., n 595, p. 559; Terré- Simler- Lequette, op. cit., n 1111- 1134, p. 1011- 1029.
[41]- V.: Margellos, Th. Préc. n 90 et s., pp. 120 et s.
[42]- Selon l’article 1184 code civil francais, “la résolution doit être demandée en justice, et il peut être accordé au defendeur un délai selon les circonstances”. V.: Margellos, Th. Préc. n 93, pp. 124- 125.